Bijgeloof in Zuid-Afrika

Herstel van traditionele culturen

Het beroep van traditional healer speelt een belangrijke rol in de gezondheidszorg van de zwarte gemeenschap. Zo zijn er naar schatting 200.000 personen die het beroep van traditional healer in Zuid-Afrika uitoefenen. Vanaf het begin van de kolonisering tot het afschaffen van de apartheid werd dit beroep samen met hekserij sterk geweerd. Sinds er meer aandacht gaat naar het herstellen van traditionele culturen, wordt ook een nieuw evenwicht gezocht in levensbeschouwelijke opvattingen. Het is een beleving die niet langer achter gesloten deuren plaatsvindt, maar die terug een rol speelt in het dagelijkse leven.

Met het oog op economische vooruitgang, globalisering en kennisverspreiding werd verwacht dat de traditionele geloofsovertuigingen zouden afnemen. Niets lijkt minder waar. Met een veranderde realiteit wordt ook gezocht naar een aangepaste vorm om de traditionele cultuur te beleven. De meeste zwarte Zuid-Afrikanen identificeren zichzelf als Christen, maar vullen hun geloofsbeleving aan met traditionele geloofsovertuigingen. Volgen Africa Check zou maar liefst 80 procent van de zwarte Zuid-Afrikanen eerst op zoek gaan naar een traditional healer als antwoord op een gezondheidsklacht: gaande van de gewone man in de straat tot politiekers en businessmen. Door de prominente aanwezigheid van dit gedachtegoed wordt het idee in stand gehouden dat magie en hekserij een feit zijn waarmee rekening moet worden gehouden.

De heks en de healer

Zowel de kennis van traditional healing als hekserij worden in Zuid-Afrika benoemd als African Science. In beide gevallen kan er sprake zijn van een man of een vrouw. Zij maken deel uit van een evenwicht van goede en slechte krachten die een directe invloed hebben op het welzijn van mens en gemeenschap. Het verschil tussen de heks en healer is in feite slechts een kwestie van moraliteit. Beiden zijn bezig met bovennatuurlijke zaken maar zullen dit elk voor een ander doeleinde inzetten. De heks is een kwaadaardig persoon die door middel van schadelijke substanties of rituelen iemand wil treffen. Zowat elke vorm van tegenslag of ziekten worden gezien als het gevolg van hekserij. Denk bijvoorbeeld aan HIV, TBC of natuurverschijnselen zoals extreme droogte en een slechte oogst. Een traditional healer is een persoon die hulp biedt aan patiënten of cliënten die het slachtoffer zijn van hekserij door gebruik te maken van gelijkaardige middelen. Hoewel ze ook bezig zijn met magische handelingen, focussen zij zich op het goed doen voor de gemeenschap. Ze voorkomen, diagnosticeren en behandelen alle soorten kwalen of ongemakken.

Zowel traditional healers als heksen maken gebruik van hetzelfde traditioneel geneesmiddel genaamd muthi. Wanneer een traditional healer het voor goede doeleinden gebruikt spreekt men van witte muthi of umuthi omhlope. Wanneer het voor minder legitieme doeleinden wordt gebruikt ben je een heks en gebruik je zwarte muthi of umuthi omnyama. Hoewel het verschil schuilt in de intentie waarmee het middel wordt gebruikt, is het resultaat in vele gevallen hetzelfde. Dit kan gaan van een placebo effect tot gezondheidsschade en in sommige gevallen zelfs de dood. Het gebruik van muthi is ontzettend divers. Als je het niet gebruikt om iemand te beheksen, dan wel voor het genezen van ziektes als een hoge bloeddruk, diabetes of zelfs aids. De juiste muthi kan je huis beschermen tegen inbrekers, je auto veilig stellen van dieven - of omgekeerd, je beschermen tegen de politie. Daarnaast helpt het je bij het slagen op een examen of het voorkomen dat je partner vreemdgaat. In dat geval zal de healer een brouwseltje maken met jouw nagel of haar in, vermengd met andere ingrediënten zoals dierlijk bloed. Wanneer je dit rond de kozijnen van je slaapkamerdeur smeert zal je partner niet vreemdgaan. Kortom, de mogelijkheden zijn eindeloos.

Het woord muthi is afkomstig uit het Zulu waarbij de thi een vertaling is van het woord ‘boom’. Het verwijst naar de wortels, bladeren, boomschors die gebruikt worden als bestanddeel. Ook dierlijke bestanddelen zoals bloed of vet worden gebruikt voor het maken muthi. Deze bestanddelen worden aangelengd met chemische middelen zoals petroleum, kwik, chroom of kopersulfaat. Uiteraard, hoe zeldzamer het bestanddeel, hoe duurder de muthi. De Zuid-Afrikaanse media maakt regelmatig melding van zogenaamde muthimoorden, waarbij kinderen of personen met albinisme worden vermoord omwille van vermeende magische krachten. Een paar armen, benen of geslachtsdelen van een persoon met albinisme zouden voor $75.000 op de zwarte markt te vinden zijn.

Tokoloshe, de goblin van de heks

De Tokoloshe maakt een belangrijk deel uit van dit volksgeloof. Het lelijke wezentje staat bekend onder verschillende benamingen als hili, gilikango, chikwambo of mubobobo en wordt gezien als de slaaf van een heks. De letterlijke vertaling naar het Nederlands kan je beschouwen als goblin, wat je meteen een beeld geeft van zijn uiterlijk. Het is een klein, dik en vooral lelijk ventje met veel haar en felgele ogen. De Tokoloshe wordt door heksen ingezet om anderen schade toe te brengen. Hij staat bekend om voorwerpen in huis te bewegen, kapot te slaan of met stenen te gooien. Hij wordt echter het meest gevreesd voor het verkrachten van vrouwen die ’s nachts in bed liggen. Dat is een van de redenen dat de meeste zwarte personen in Zuid-Afrika in een bed op bakstenen slapen ter bescherming van deze kleine kwelgeest.

De Tokoloshe vervult de belangrijke maatschappelijke rol van zondebok voor het onrecht dat iemand wordt aangedaan of het ongeluk dat die persoon treft. Hij wordt net als bij andere vormen van bijgeloof ingezet om moeilijke situaties te verklaren. Denk bijvoorbeeld aan een doodgeboren kind of de geboorte van een kind met een handicap. Er wordt in dat geval gesproken van een Tokoloshe-babie.

Hierdoor wordt een kind makkelijk verontmenselijkt waardoor verwaarlozing, mishandeling en zelfs moord meer sociaal acceptabel worden. Is er een ongeplande zwangerschap of heeft de vrouw een gebrek aan lust in de slaapkamer? Dat komt waarschijnlijk omdat ze sliep met een Tokoloshe. Het betrekken van een Tokoloshe helpt met andere woorden om een gewoon fenomeen te verklaren met bovennatuurlijke theorieën. Het biedt een uitweg waarbij men op een aanvaardbare manier met een probleem kan omgaan.

Hoewel men nooit de aanwezigheid van een Tokoloshe heeft kunnen bewijzen, heeft de gemiddelde Zuid-Afrikaan er een heel goed beeld van hoe hij eruit ziet. Of ze er nu in geloven of niet, het lijkt of iedereen weet wat dit wezen is. Zijn vermeende aanwezigheid strekt zich over meerdere domeinen zoals politiek, economie, het rechtssysteem en zelf ‘wetenschappelijke’ magazines waar melding wordt gemaakt van deze kwelduivel. Door zijn klein en harig uiterlijk worden echter regelmatig apen aanzien voor Tokoloshe. Omwille van die reden zijn er in Zuid-Afrika al veel onschuldige apen afgeslacht. In 2012 werd groot uitgepakt met een vangst die ook de media haalde. Wetenschappers die de foto’s voor ogen kregen konden het wezen echter makkelijk identificeren als een galago (bushbaby). Verder onderzoek was jammer genoeg niet mogelijk omdat het er magische rituelen werden uitgevoerd op het dier waarna het in de plaatselijke rivier werd gegooid.

Baadt het niet dan schaadt het niet?

Meestal wordt bijgeloof of volksgeloof als tamelijk onschuldig beschouwd. In tegenstelling tot religie, zal men niet snel geneigd zijn tot het bekeren van anderen. Hoewel er dus een vrij grote tolerantie bestaat tegenover bijgeloof, zijn er gevolgen die variëren van een interessante verschijnsel tot fenomenen met schadelijke consequenties. Omwille van dit laatste heeft de Zuid-Afrikaanse overheid inspanningen geleverd om de traditionele gezondheidssector te reguleren. Voordien was dit samen met hekserij verboden onder de Suppression of Witchcraft act.

Met oog op het herstel van de Afrikaanse folklore, maar ook omwille van de bevolkingsgezondheid werden er pogingen tot onderzoek gedaan. Hoewel een aantal planten bio-actieve of helende eigenschappen hebben, is het moeilijk vast te stellen of muthi een helende werking heeft. De reden hiervoor is dat ze gecombineerd wordt met verschillende bestanddelen die op zich al schadelijk kunnen zijn. Bovendien wordt er weinig rekening gehouden met hoeveelheden en verhoudingen. Er werd geprobeerd het beroep en de behandelingen te registreren, wat al snel onmogelijk bleek doordat de kennis en praktisering een geheim zijn. Desondanks leeft er frustratie bij de traditional healers omdat ze niet dezelfde erkenning krijgen als artsen en wetenschappers. Zo zal je de kosten van traditionele geneeskunde niet kunnen indienen bij je verzekeringsfonds. Als je bovendien weet dat er in Zuid-Afrika gratis ziekenzorg ter beschikking is in staatsziekenhuizen, lijkt het een prijs die men er graag voor over heeft.

De meest significante eigenschappen van traditional healing en hekserij is dat het een antwoord kan bieden op elke mogelijke situatie. Dit maakt het ontzettend bruikbaar voor het Afrikaanse bijgeloof. Waar Europeanen steeds minder nood lijken te hebben aan bovennatuurlijke verklaringen is het iets waar Zuid-Afrikanen terug sterk aan vasthouden. Het is een verhaal van identiteit, van het zoeken naar betekenis en angst voor het moeilijk verklaarbare in een veranderende samenleving.